Modern çağ, asırlarca devam eden tarım toplumundan sonra bilim ve teknolojinin gelişmesiyle hızla değişen hayat tarzları ve küreselleşmenin getirdiği kültürel etkileşimlerle şekillenen bir dönemi ifade eder. Tarım toplumunun şartlarına göre oluşturulan İslâmî kütür ile  barışık bir hayat yaşayan Müslümanlar, Batı’dan ithal bu kültür ile karşılaştıklarında,  bir taraftan tabiî bir refleksle  kimliklerini ve geleneksel kültürlerini  koruma ihtiyacı hissederken; diğer taraftan da  Batı’nın bilim  ve teknolojilerine muhtaç olduklarını hissetmişlerdir.   Zira modernizmin iki veçhesi söz konusuydu.  Biri, bilim ve teknolojide ki baş döndürücü gelişme; diğeri ise  bireyci, pragmatist, liberalist ve hedonist kültürlere dayalı bir hayat tarzı.

Müslüman; kimliği ve kişiliği iman ve ahlaka dayalı bir öze  sahipti, o nerede yaşarsa yaşasın, hangi şartlarla karşılaşırsa karşılaşsın, dürüstlük, adalet, merhamet ve paylaşma gibi temel İslâmî değerlerden  asla   vaz geçmezdi/geçemezdi. Çünkü inancı bunu gerektiriyor, kutsal kitabı bunu öneriyordu.  Vaz geçenler olsa da bunlar, istisna sayılırdı.  Ayrıca İslâm, bilim ve teknolojiye  karşı  da değildi, karşı olması da  düşünülemezdi. Nitekim İslâm peygamberinin, hiçbir ayırım yapmadan ilim öğrenmenin farz olduğunu söylemesi [1] bunu ifade ediyordu. Onun bu  tavsiyesi, her ne kadar  son nesiller  tarafından  gereği gibi icra edilmese de ilk nesiler  tarafından devrin şartlarına göre  yerine getirildiği  de biliniyor.. Nitekim bu düşünceyi Mehmet Akif’in,

“Alınız ilmini Garb’ın, alınız sanatını

Veriniz, hem de mesainize son süratini

Çünkü kabil değil, artık bunlarsız;

Çünkü milliyeti yok sanatın, ilmin; yalnız.” Sözleriyle  dile  getirdiği görülüyor. 

Onun ve onun gibi düşünen Müslüman  aydınların düşünce dünyasında  Müslüman olmak, bilimi ve  teknolojiyi reddetmek anlamına gelmiyordu. Bilakis İslam, ilmi teşvik eden bir dindi.  Bu nedenle Müslüman, bilimsel gelişmeleri takip eden, teknolojiyi faydalı alanlarda kullanan ve modern dünyanın sunduğu fırsatları hem kendisi hem de toplumu için yararlı işlerde kullanan ve  üretimde bulunan kimseydi. Asıl mesele, bu imkânların insanı özünden koparmaması ve Allah’ın koyduğu sınırları aşmamasıydı.

Ne var ki Batı kültürünün ve modern hayatın sağladığı sınırsız hürriyet talebi, bazı Müslümanlara ilim ve sanattan daha fazla cazip geldi ve bu nedenle de kimi Müslüman hedonizmden; kimi Müslüman da sekülerizm  daha çok etkilendi ve  böyle bir  yaşam  tarzını benimsemeye başladı. Dolayısıyla dinî değerler, bunların nezdinde değerini ve  önemini,  gittikçe yitirdi ve bunun yerine para, servet ve marka daha çok değer kazandı. Dolayısıyla  İslâm’ın araç değer olarak gördüğü  nesneler, amaç değerler hâline geldi yada getirildi.

Buna ilaveten göçlerle şehirleşmenin getirdiği yoğunluk, iş temposu ve para kazanma hırsı, ister istemez  sosyal ilişkileri de  zayıflattı; internetin keşfi  ve  pandemi dönemi ile  birlikte  bu zayıflık, yalnızlığa  da dönüştü. Bu da bireyciliği daha fazla geliştirdi ve insanlara sorumluluklarını unutturdu ve sosyal ilişkileri neredeyse  unutturacak hâle getirdi.

Bunun en bariz göstergesi de 2024 yılında  Türk Dil Kurumu’nun yaptığı bir ankette “kalabalık yalnızlık”, “merhamet”, “yabancılaşma”, “algoritma”, “yozlaşma”, “yapay zeka” ve “dijital yorgunluk” kavramları arasında yaklaşık bir  milyon kişinin katıldığı halk oylamasında “kalabalık yalnızlığın” seçilmiş olmasıdır. [2]

Bu da günümüzde insanî değerlerin gittikçe kaybolmaya başladığını, egosantrik  düşüncelerin etkinlik kazandığını, toplumsal bağların gittikçe zayıfladığını ve dijital dünyanın yalnızlık hissini  derinleştirmekte  etkin  bir role sahip olduğunu göstermektedir.  Bu açmazdan kurtulmanın yolu da her ferdin, ahlâkî  ve insanî değerlere sahip olması  ve   bu değerleri  gerçekleştirmek için  çaba göstermesinden geçiyordu.  Ünlü Rus yazar Tolstoy’un dediği gibi, “Acı hissedebiliyorsan, canlısın. Başkalarının acısını hissedebiliyorsan insansın.”    Nitekim Gazze olayında bir kere daha görüldü ki  bu dünyada  vicdanlarını kaybeden insanların yanında, vicdanlarını  kaybetmeyen ve  başkalarının acısını hisseden, insanlar da  mevcut. Her ne kadar Muhammed İkbal, “Batı vicdanını kaybetti, Doğu ise aklını”   dese de,  Batı’da  vicdanlarını kaybeden insanların yanında, kaybetmeyen kitlelerin de bulunduğu anlaşıldı.

Aklını kaybeden, fakat vicdanlarını kaybetmeyen insanların ülkesinde ise  bir zamanlar  birbirini az veya çok tanıyan, selamlaşan, hal hatır soran Müslüman tipi mevcutken,  bunun gittikçe azaldığı ve yerine aynı apartmanda oturduğu halde birbirlerini tanımayan, selam vermeyen bir Müslüman tipine dönüştüğü  görüldü.  Kısaca pek çok Müslümanın  hem düşünce   hem de sosyal hayat tarzı, önemli ölçüde değişti; ilkeli ve kurallı  yaşam tarzı gitti, bunu yerine  kuralsız,   bencil ve  hazcı davranışa dönüşen  bir hayat tarzı  oluştu;  dolayısıyla   da insanî  ve ahlâkî değerler,  anlamını  önemli ölçüde yitirmeye başladı.  Bu da Müslümanın kimlik ve kişiliğini inşa eden Kur’an’ın temel ilkeleri ile modernizmin önerdiği hayat tarzı arasındaki çatışmayı daha da derinleştirdi.

Nitekim İslâm, insanı iman, ahlak ve takva ile yüceltmeyi; bireyin özgünlüğünü korumayı, ümmet bilinciyle dayanışmayı, yardımlaşmayı ve ortak iyilik için yaşamayı hedeflerken,  modern hayat bireyciliği, çıkar ilişkisini,  gösterişi, israf ve tüketimi yüceltmeyi hedefledi. Bireyci, hız ve haz üzerine  kurulan modern hayat, İslâm’ın  önerdiği derinlikli düşünmeyi,  huzuru ve ibadetlerin hikmet boyutu ile çatışır hale geldi. Bu da Müslümanların sabır, tefekkür ve kulluk bilincini önemli ölçüde  azalttı.  Bu olumsuz gelişmeler ve yaşattığı çelişkiler karşısında kimi Müslüman, kimliğini ve kişiliğini korusa da  kimi Müslüman, hem kişiliğini, hem de kimliğini  kaybetti, kimi Müslüman da kişiliğini kaybetti, ama kimliğini  korumayı  bir başarı saydı.  Bütün bu olumsuzluklara rağmen bazı Müslümanların, hâlâ kimlik ve kişiliği koruyabilmesi, takdire şayan  bir başarıdır.

Modern çağın meydan okumalarına karşı kendilerini koruyamayanlar da potansiyel olarak bu imkana sahiptirler. Yeter ki istensin. Bunu elde etmek için iyi bir eğitim, yeterli bilgi ve her şeyden önce  güçlü bir irade  gerekmektedir.  Yapılması gereken, modern hayatın imkânlarını reddetmeyen, fakat  onları ahlaki bir zeminde dönüştürmeyi hedefleyen; gösterişe teslim olmadan özgürlük arayışını destekleyen; sorumluluktan kaçmayan; bireyi özgün kılan, fakat toplumu da  unutmayan, dengeleri gözeten bir  düşünce sisteminin ve dilinin  oluşturulmasıdır.

Her ne kadar modern hayat, insanın bedensel ihtiyaçlarını karşılamasında ona  sınırsız  bir hürriyet verse de  huzurlu  bir hayat  verememektedir. Zira  modern hayatın  verdiği mutluluğun ömrü çok kısa, İslâm’ın  verdiği huzurun ise uzundur. Nitekim modern yaşım tarzını  benimseyen  kitlelerde ve toplumlarda  tüketim çılgınlığı,  gösteriş, maddeye bağımlılık, sefahat ve eğlence ile ilgili doyumsuzluk,   bunun bir  göstergesidir. Sadece bu fark  bile  İslâmî hayatın önemini ve değerini göstermeye kâfidir.  Zira günümüzde pek çok  insan, modernliğin getirdiği refahın yanında yaşadığı yalnızlık ve anlamsızlık krizine düşmekte ve  buna da  bir  çare aramaktadır.

Çare diye baş vurulan, içki, kumar, uyuşturucu vs. gibi maddeler ve eğlenceler,  geçici olarak  insanlara mutluluk sağlasa da, asla huzur  sağlamamaktadır.  Bu nedenledir ki  Müslüman kişiliği, sahici değerleriyle bu krize cevap verebilecek güçlü imkânlara sahiptir.  Asıl mesele, bu kimliği  ve kişiliği,  bilinçle kuşanmak ve hayatın her alanına taşıyabilmektir. Bunun için de Müslümanın, kendi dinî kimliğini ve kişiliğini  kaybetmeden toplumla uyum içinde var olabilme yeteneğini geliştirmesi, başkalarını ötekileştirmeden, barış içinde yaşamayı;  adaleti, liyakati ve hakkaniyeti gözetmeyi İslam’ın bir gereği olarak görmesi ve ona göre  bir  davranış  geliştirmesi ve sergilemesi icap etmektedir.  Zira davranışlara yansımayan/yansıtılamayan değerlerin, bireye  de topluma  da bir yararı olmamaktadır.  Meşhur hikayede de anlatıldığı gibi, önemli olan dağda  velî olmak  değil, toplum içinde velî olabilmektir. Önemli olan günahın olmadığı mekanlarda, günah işlemediğini söylemek değil, günahın işlendiği mekanlarda günah  işlememek ve  muttaki olabilmektir.

Sonuç olarak, modern çağda Müslüman olmak; İslam’ın evrensel değerlerini çağdaş dünyanın sunduğu fırsatlarla buluşturabilmektir. Bu, ne modernizmin dayattığı kimliksizleşmeye özenip dinî kimlik ve  kişiliğinden vaz geçme; ne de  içine kapanıp belli gettolarda  yaşama anlamına gelmektedir.  Bilakis toplum içinde hiçbir komplekse kapılmadan, kınayanların kınamalarına aldırmadan Müslüman kimliğini ve kişiliğini koruyarak yaşamayı başarabilmektir. Yüce Rabbimizin  şu buyruğu da  buna işaret etmiyor mu?

“Ey inananlar! Sizden kim dininden dönerse, Allah öyle bir topluluk [kavm] getirir ki, Allah onları sever, onlar da Allah’ı severler. Mü’minlere karşı alçak gönüllü, kâfirlere karşı da onurludurlar [izzet]. Allah yolunda cihat ederler ve hiçbir kınayanın kınamasından da korkmazlar. Bu, Allah’ın bir lütfudur onu dilediğine verir. Çünkü Allah Vâsidir, Alîm’dir.” [3]